Hoger sfeer: Paradijs: Canto 14

Gelijk de einder bij het ochtendklaren

Werd plotseling de kring door licht omlijnd

Waarvan de kracht zijn glans kon evenaren.

Zoals des avonds, als de zon verdwijnt,

Reeds hier en daar een ster wordt waargenomen,

Soms zo onscherp dat zij een droombeeld schijnt,

Zo zag ik lichten uit de ruimte komen

En zachtjes deinend in een grote kring

Rondom de beide geestenkransen stromen.

O door de Geest verleende fonkeling!

Zij was te fel voor mijn gezichtsvermogen:

Ik boog mijn hoofd voor deze schittering.

Toen kreeg ik Beatrice in het oog, en

Zij was zo mooi en blij dat deze keer

Haar beeld mij niet gevolgd is, maar vervlogen.

Haar aanblik gaf mij toen de kracht om weer

Omhoog te kijken: ik was opgeheven

Met mijn geliefde naar een hoger sfeer. (Cialona en Verstegen, canto 14, vers 67-84)

Aan het begin van deze canto zijn Dante en Beatrice nog in de sfeer van de zon. Hij ontmoet de grote koning van het Verenigd Koninkrijk Israël: Salomo. Hier krijgt Dante een stukje theologie uitgelegd over de goddelijke genade. Gedreven door het licht en vuur van God bereikt de ziel de opperste gelukzaligheid. Alle zalige zielen die zich rond Salomo hebben verzameld, beamen zijn verhaal.

Dan ziet Dante hoe het licht verandert. De vergelijking met de zonsopkomst en daarna de zonsondergang. Het bijzondere natuurverschijnsel dat mij elke dag weer verbaasd. Hoe het licht langzaam opkomt en 's avonds weer verdwijnt. De sterren zijn eerst heel vaag te zien. Het lijkt wel of je even je bril moet opdoen om ze beter te kunnen zien. Het schijnsel versterkt en uiteindelijk zie je het luid en duidelijk.

Schittering

Dat gebeurt hier ook. Dante kan al het licht dat hier heerst, niet vatten. Hij wendt zijn gezicht af van al de schittering die om hem heen hangt. Dan is Beatrice zijn begeleider. Ze helpt hem om al die goddelijke genade aan te kunnen. Een sterveling kan de hoeveelheid licht die hier schijnt, niet vatten. Dante kijkt aandacht naar Beatrice.

Ze is weer mooier geworden. Ze ziet er elke hogere hemelsfeer nog mooier uit. En dat zijn ze ook. Ze zijn nu in de sfeer gekomen van Mars. Bijzonder hoe Dante al deze ruimtereizen weet te vatten in zijn verhaal. Het is eigenlijk pure Fantasy en Science Fiction die hij hier bedrijft.

Sfeer van Mars

De sfeer van Mars treft de verteller weer heel mooi. Hij verwijst naar de melkweg en de tintelende lichten. Alle hemellichamen bewegen zich mooi in hun eigen banen. De verteller vermengt de wetenschap met het geloof. Hij vergelijkt het met de stofdeeltjes die je ziet dwarrelen door het binnenvallende zonlicht. Zo ziet de verteller alle hemellichamen dwarrelen door het uitspansel, maar toch zit er een regelmaat in.

haar ogen lichten

op wat strakjes komen gaat

hemels genoegen

Literatuur

De hier gebruikte vertaling is van Ike Cialona en Peter Verstegen uit 2013, 1e druk is van 2000. Er zijn vele vertalingen van Dantes meesterwerk in het Nederlands verschenen. Ik citeer naar hartenlust uit de vele vertalingen die ik in boekvorm of digitaal bezit.

Oordeel niet te snel: Paradijs: Canto 13

"Zij niemand in zijn oordeel ooit vermetel 

zoals de man, die 't koren op 'n akker

te schatten weet, voordat het rijp mag heten.

Want zag ik niet, hoe eerst in heel de winter

de dorenstruik niets droeg dan harde stekels

en later toch zijn kruin met rozen sierde?

Ook zag ik wel, hoe op het wijde water 

'n schip de ganse reis voorspoedig zeilde

en toch verging bij de ingang van de haven.

Laat "vrouwe Berte" en "heer Martien" nooit menen,

als ze een zien offren en 'n ander stelen,

dat ze ook in 't boek van Gods geheimen lezen:

want deez' kan opstaan en die ander vallen." (Kops, canto 13, 130-142)

Nog altijd in de sfeer van de zon raakt Dante opnieuw in gesprek met Thomas van Aquino. Het kost wel wat moeite, eerst krijgt Dante een complete lichtshow met allemaal ronddraaiende kransen die de verteller van de ene metafoor in de andere brengen. 

Klassieken

Een waar spel met klassieken, bijbelverhalen en helden uit de geschiedenis. Voor de verteller loopt dat allemaal door elkaar. Het geeft het plezier om dit boek te lezen.

Dante krijgt een boeiend relaas van deze Middeleeuwse filosoof. Na een filosofische gedachtenspinsel over de Idee en het licht, komt Thomas van Aquino tot de opmerking: oordeel niet te snel.

Zelfvertrouwen

Laat je niet te snel leiden door je zelfvertrouwen. Je kan er namelijk goed naast zitten. Het graan op de akker mag dan rijp lijken, je kan er ook te vroeg mee zijn en dan is het niet te gebruiken. Net als dat een struik in de winter zo dood als een pier lijkt, maar in de zomer rijkelijk overladen is met prachtige bloemen. En het schip is pas gearriveerd als het veilig en wel in de haven is. Hoe vaak gebeurt het niet dat met de haven in zicht een schip met man en muis vergaat?

Daarom kun je misschien denken dat iemand steelt. Het hoeft niet zo te zijn. Net als dat het lijkt dat iemand een offer brengt. Je weet niet altijd alles om een goed oordeel te kunnen geven. Zo kun je over de beslissingen die God neemt ook niet altijd oordelen.

vanuit de hoogte

werpt ook de zon schaduwen

verlicht bedriegen

Literatuur

De vertaling hierboven is van C. Kops uit 1930. Er zijn vele vertalingen van Dantes meesterwerk in het Nederlands verschenen. Ik varieer de citaten uit de vertalingen die ik bezit in boekvorm of digitaal.

Regenbogen: Paradijs: Canto 12

Gelijk twee bogen van ééne richting en ééndere verwen door teedere wolken zich ronden, wanneer Juno het harer dienstmaagd, Iris, gelast, terwijl van dien van binnen die van buiten geboren wordt, naar de wijze van het spreken van die verliefde, de nimf Echo, wie liefde deed vergaan gelijk de zon de dampen doet vervliegen; en die hier de menschen doen weten dat volgens het verbond door God met Noach gesloten, de wereld nooit weder onder water zal geraken: aldus s van die eeuwigbloeiende rozen draaiden zich de twee slingers rondom ons, en zóó beantwoordde de buitenste aan den binnensten. (Boeken, Canto 12, vs 10-21) 

De kruiszang met de vorige canto. Het verhaal van de tweede prins van de dienende heiligen, Dominicus loopt gedeeltelijk parallel vol met tegenstellingen. De westenwind hier versus de zon die bij Franciscus in het oosten opkomt. 

Draaiende molensteen

Ook hier kies ik voor de opening met de vergelijkingen als fragment. De draaiende molensteen en de regenbogen die zich om elkaar ronden, komen voorbij voordat Bonaventura het woord tot zich neemt. Alles buitelt om elkaar heen. Binnenste buiten, buitenste binnen. De tweede ring met heiligen presenteert zich aan Dante. 

Een schitterende schittering van schoonheid en fonkelingen tref je hier in dit deel van de hemel. Er ontstaat een dans van rozen, zang, gloed en weerschijn. Dit is de hemel waarin Dante is. Hij ziet en hoort het verhaal over Dominicus aan. Hoe sterk het gelijk opgaat met het verhaal van Franciscus. 

Tuinman Dominicus

'Zij strelen zij aan zij', vertelt Bonaventura. Zelfs in het heiligenleven maakt de verteller treffende vergelijkingen. De zee - 't gebeuk van golven - en de vergelijking met Gods tuin waarin Dominicus als tuinman mooi werk verzet. 

De hovenier van Christus is Dominicus in de tuin van God. De vergelijking met tuinieren zet door. Dankzij hem is het vervelende onkruid uit de tuin van God geweerd. 

Ringen en wielen

De ringen en wielen komen ook aan het einde van de canto terug. Voor Bonaventura zijn Franciscus en Dominicus de 2 wielen aan de strijdkar. Hier spreekt Bonaventura zijn zorgen uit over de mensen die snel verdwalen en de weg kwijtraken. Het spoor van de strijdwagen wordt snel veroverd door schimmels en andere dodelijke parasieten. 

Daarna somt de verteller alle mensen die zich om de heilige hebben geschaard. Een heilige ring die een goed wapen is tegen al die dodelijke en woekerende schimmels. 

de bogen buigen

alle kleuren om de zon 

hemelse molen

Literatuur

De hier gebruikte vertaling is van H.J. Boeken uit 1910. Er zijn vele vertalingen van Dantes meesterwerk in het Nederlands verschenen. Ik varieer de citaten uit de vertalingen die ik bezit in boekvorm of digitaal.

Chiasme: Paradijs: Canto 11

O zinnelooze kommernis der stervelingen

hoe gebrekkig zijn de sluitredenen 

die u de vleugelen doen neerslaan.

Deze joeg de jura, en die de aforismen

na, en gene streefde naar 't priesterambt

en deze wilde baasspelen met geweld of met sofistery

En die ging op roof, en gene in de politiek

en deze, van vleeschelijke lust bevangen,

matte zich af en een ander gaf zich aan lediggang over:

Terwijl ik, van alle dergelijke dingen los,

met Beatrice omhoog in den hemel was

zoo heerlijk verwelkomd. (Van Delft, Canto 11, vs 1-12)

De canti 11 en 12 vormen een 2-eenheid. Ze hebben een relatie met elkaar en wisselen in de structuur een bijzonder effect. Het staat bekend als een chiasme. De lofprijzingen voor Fransiscus en Dominicus kruisen elkaar. 

En bijzonder is dat de dominicaan Thomas van Aquino de lofprijzing doet voor Franciscus en dat de franciscaan Bonaventura van Bagnoregio de lofprijzing doet voor Dominicus. Het hoogtepunt van deze kruisvorm, maar in Dantes tijd was het gebruikelijk in Italiaanse kerken.

Insomnia

Het chiasme in de Nederlandse poëzie is vooral bekend van J.C. Bloems gedicht 'Insomnia':

Denkend aan de dood kan ik niet slapen

En niet slapend denk ik aan de dood

Dante doet iets soortgelijks. Hij verwijst in het begin naar het einde. Hij opent deze canto met het beeld van het klapperen van de vleugels. Het gaat over het geredeneer van mensen. Het brengt ze naar beneden in plaats van omhoog. Zoals een vogel doet klapperen in paniek, waarmee hij alleen maar meer naar de grond getrokken wordt.

Aardse sores

De verteller spreekt hier over zijn eigen ervaringen in het paradijs waar hij nu vertoeft. Beatrice laat hem zien dat alle aardse sores wegvallen in het hiernamaals. Geen zorgen over de dag van morgen, maar ervaren in het hier en nu. Het helpt hem om anders in het leven te staan na dit alles.

Daarna is Thomas van Aquino weer aan het woord, vanuit de kring van 12 lichtjes om de zon. Hij vertelt over het leven van de heilige Franciscus. Hij vormt met Dominicus een 2-eenheid hier in de Goddelijke komedie. Franciscus als symbool voor het loslaten van het aardse, een bewuste keuze voor armoede en de liefde voor de medemens.

de brede vleugels

van Beatrice spreiden zich

een hemels' geluk

Literatuur

De hier gebruikte vertaling is van A.J.H. van Delft uit 1921. Er zijn vele vertalingen van Dantes meesterwerk in het Nederlands verschenen. Ik varieer de citaten uit de vertalingen die ik bezit in boekvorm of digitaal.

Halo: Paradijs: Canto 10

’k Zag vuren om ons, in een krans gebogen,
en zoeter dan hun glans was voor ’t gezicht,
heeft hun gezang ons innerlijk bewogen.

Zoo ziet ge, als in de lucht zich ’t vocht verdicht,
soms om Latone’s kind een gordel weven,
waarvan zijzelf de draden houdt en richt.

In ’s hemels hof waaruit ’k mij heb begeven,
bevindt zich zooveel kost’lijk schoone vreugd,
dat men daarbuiten die niet kan beleven;

’t gezang dier lichten is zulk een geneugt’.
Hij, tot wiens vlucht geen vleugels kracht verleenen,
heeft op ’t verhaal eens stomme zich verheugd.

Toen zingend nu die zonnen, die daar schenen,
driemaal gedraaid zijn om ons in een kring,
als sterren gaande om vaste polen henen,

geleken ’t vrouwen, wier gedans niet ging
ten eind, die stilstaand spanden hare zinnen,
opdat elkeen de nieuwe wijze ving. (Oyen-Zeeman, canto 10, vs. 64-81)

Kijk omhoog, schrijft de verteller, en zie hoe de hemellichamen elkaar kruisen in hun tocht door de ruimte. Het is natuurlijk afhankelijk waar je staat. Soms zie je de planeten tegelijkertijd aan de hemel staan, maar wel miljoenen kilometers van elkaar. Het gezichtspunt vanaf de aarde laat ze nu tegelijk zien.

Schuine cirkel

Dante heeft het over een schuine cirkel die de planeten draagt. De banen van de planeten rond de zon waren nog niet vanzelfsprekend. Dat komt vele eeuwen later met Copernicus opmerking dat de aarde rond de zon draait en niet andersom zoals de Middeleeuwers nog denken. Ook dat is maar vanaf welk gezichtspunt je het bekijkt. Vanaf de aarde lijkt alles om de aarde te draaien.

Wel is Dante zich heel bewust van de afhankelijkheid van de planeten en met name de zon. Zij zorgt voor levenskracht. Ook vervullen zon en planeten een belangrijke rol in de hemel. Niet alleen in de hemel van Dante, ook de zintuigelijke hemel. Zo overpeinzend laat de verteller de lezer achter. Nu moet je het zelf verder maar overdenken, zegt hij. Het is net als met een maaltijd die ik heb klaargemaakt, je moet het wel zelf opeten. En ik moet weer verder.

Hogere hemelsfeer

Ik ga met hem mee. Zonder het in de gaten te hebben, is Dante een hemelsfeer verder gestegen. Die van de zon. Hij merkt op dat alles hier lichter wordt. Ook het gelaat van Beatrice gaat op in het felle zonlicht. Dante is erg dankbaar dat ze hem hier gebracht heeft. Bedank de zon van de Engelen, God, maar dat hij je hier gebracht heeft bij de stoffelijke zon. Als hij dat doet, gaat hij zo op in zijn dankbaarheid voor God dat hij Beatrice helemaal vergeet.

Dante ziet iets bijzonders gebeuren, er komt een halo om de zon van verlichte geesten. Hij vergelijkt het met een halo rond de maan als het mistig is - de lucht zwanger van damp. Zo versterkt het licht van de geesten die hem tegemoet komen de krachtige zon. Het zal ongetwijfeld met het normale mensenoog niet te zien zijn. Dat geldt voor meer dingen, zoals  edelstenen of het wonderschone gezang dat Dante hoort. Je zou het wel willen meenemen naar de aarde, maar het is zo mooi dat dit onmogelijk kan.

Lichten rond de zon

De lichten rond de zon stellen zich voor aan Dante. Het is de beroemde kerkgeleerde Thomas van Aquino. Nog altijd een zeer bekende Middeleeuwse denker. Hij is nog niet zo heel veel jaren dood als Dante hem hier tegenkomt. In zijn gezelschap zijn 11 andere helden, waaronder Aquino's leermeester Albertus van Keulen. Daarna stelt hem Dante voor aan de anderen. Veel 12e eeuwse geleerden, maar ook Boëthius, Isidorus, Dionysius de Areopagiet en zelfs koning Salomo.

de zon spint zwakjes

planeten draden van licht

een krans van helden

Literatuur

De geciteerde vertaling is van Betsy van Oyen-Zeeman uit 1932. Er zijn vele vertalingen van Dantes meesterwerk in het Nederlands verschenen. Afwisselend haal ik er 1 uit deze trits vertalingen.